tel. 67 215 37 17
tel. 67 215 37 17
Przez wielu mylnie postrzegane jako mała odmiana gitary, a dla wielu sposób podejścia do rzeczywistości - ukulele jest jednoznacznie kojarzone z egzotycznymi Hawajami, gdzie uznaje się je za dobro narodowe. W tym artykule przytoczymy Wam stosunkowo krótką, ale niesamowicie pasjonującą historię tego instrumentu, która pełna jest niezwykłych zwrotów akcji.
Ciepłe i wesołe brzmienie niewielkiego ukulele, jest wprost utożsamiane z hawajskim klimatem oraz sposobem życia. Z tego względu, wiele osób uznaje ten instrument za autonomiczny wynalazek Hawajczyków, co nie jest jednak do końca prawdziwe. Pierwsze “hawajskie gitary”, które można zidentyfikować jako ukulele, pojawiły się w końcu dopiero w latach 80’-tych XIX wieku, co ma bezpośredni związek z zawirowaniami ówczesnego okresu.
Prawdziwych początków ukulele należy poszukiwać na należącej do Portugalczyków Maderze, oddalonej od archipelagu wysp hawajskich o prawie 13 000 km! Wyspa ta leży na Oceanie Atlantyckim i charakteryzuje się nieco innymi klimatem, ciesząc się jednocześnie żyznymi wulkanicznymi glebami. Sama nazwa “Madera” oznacza w języku portugalskim “drewno”, bo właśnie produkcji i obróbki drewna wyspa ta słynęła w czasach kolonialnych. Niemniej słynne były przy tym maderskie winiarnie oraz wina, a to w połączeniu z zamiłowaniem do drewna, wręcz prosiło się o rozwój muzycznej kultury.
Madera jeszcze w XIX wieku była popularnym miejsce wypoczynkowym dla Europejczyków, przyciąganych przez egzotyczny klimat i niesłychane widoki. W przyjmującym ich porcie w Funchal nie mogło rzecz jasna zabraknąć witających tubylców, którzy przygrywali skoczną muzykę na przypominającym gitarę instrumencie znanym jako machéte (zwanym też machéte de Braga od portugalskiego miasta, z którego oryginalnie pochodził). Instrument ten zdawał się być niemal wszechobecny, na co największy wpływ miał paradoksalnie upalny klimat wyspy. Ze względu na pospolite upały, domy na Maderze były przewiewne i nie posiadały okien, przez co grający w domu lokalni mieszkańcy, byli nieustannie słyszani również na ulicach.
Niestety druga połowa XIX wieku oznaczała dla mieszkańców Madery nadejście trudnych czasów, które szybko zakończyły tropikalną sielankę. Nagły wzrost głodu i ubóstwa, wywołane serią klęsk żywiołowych, nie pozwalały na dalszy i stabilny rozwój wyspy. Podupadł zarówno biznes związany z lokalnymi winiarniami, jak i branża meblarska, zmuszając masowo mieszkańców Madery do opuszczenia swojego domu. Wydarzenia te zbiegły się jednak w czasie z prosperity w innej części świata, która tylko czekała na przyjęcie nowych rąk do pracy.
W końcowej fazie XIX wieku na Hawajach masowo rozrastały się plantacje trzciny cukrowej, sprawiając że wyspa przeżywała odrodzenie po dziesięcioleciach europejskiej kolonizacji. Populacja wyspy była jednak zdziesiątkowana przez przyniesione z Europy choroby, dlatego szybko zdecydowano się na sprowadzenie pracowników zza oceanu. Jak się okazało to właśnie na Maderze czekało mnóstwo osób potrzebujących zarobku, z którymi podpisywano 3-letnie kontrakty na pracę w hawajskich plantacjach trzciny cukrowej. W ramach kontraktów, Maderczycy otrzymywali darmowy transport z Madery na Hawaje, pokój do zamieszkania oraz wyżywienie.
Wśród ponad 25 000 Maderczyków ściągniętych na Hawaje w końcówce XIX wieku, znalazło się 3 stolarzy tj. Manuel Nunes, Augusto Dias i Jose do Espirito Santo. Przybyli oni wraz z rodzinami na pokładzie brytyjskiego okrętu SS Ravenscrag, podróżując przez 4 miesiące i przepływając prawie 20 000 km. Można śmiało założyć, że przypływając na Hawaje za chlebem, nie mogli oni podejrzewać, że staną się wkrótce twórcami nowego i ikonicznego instrumentu muzycznego.
Okręt SS Ravenscrag z przyszłymi twórcami ukulele na pokładzie, zawitał do portu w Honolulu w sierpniu 1879. Kiedy to nastąpiło, jeden z pasażerów nazwiskiem Joao Fernandes, wpadł w pozytywny szał, rozpoczynając śpiewy i tańce radości. Fernandes był w istocie naprawdę dobrym i utalentowanym muzykiem, który potrafił zagrać dowolny utwór na dowolnym instrumencie. Swój występ w porcie wykonał on rzecz jasna na przywiezionej z Madery machéte, zapożyczonej od jednego z współpasażerów.
Znając popularność machéte wśród Maderczyków, nie dziwi zapewne fakt, że Fernandes nie był jedynym muzykiem potrafiącym grać na tym instrumencie. Wielu z nowo przybyłych na Hawaje pracowników, posiadało swoją machéte wśród bagażu i korzystało z niej nie tylko w domu, ale również na hawajskich ulicach. Zaledwie kilka tygodni po zacumowaniu SS Ravenscrag z imgirantami na pokładzie, w Gazecie Hawajskiej pojawił się wyjątkowy artykuł, wychwalający niezwykłe zdolności muzyczne Maderczyków, którzy mieli grać na niewielkich instrumentach przypominających coś pomiędzy gitarą, a banjo (chodzi tu oczywiście o machéte).
Nunes, Dias oraz Santo rozpoczynając wypełnianie 3-letniego kontraktu na pracę na plantacji cukrowej, przez cały czas marzyli o powrocie do swojego pierwotnego zawodu. Jako stolarze mieli przy tym naprawdę wiele szczęścia, gdyż zaraz po zakończeniu prac na plantacjach, w Honolulu rozkwitł przemysł meblarski. Dzięki swoim umiejętnościom Santo i Nunes bardzo szybko znaleźli zatrudnienie w największym sklepie meblarskim na Hawajach, zaś Dias od razu przeszedł do założenia własnego zakładu.
Zakład obróbki drzewnej Diasa powstał w 1884 roku i poza meblami, wytwarzał on także instrumenty muzyczne. Wszystko to odbywało się w hawajskim Chinatown, gdzie opłaty były stosunkowo niewielkie, pozwalając na stopniowe rozkręcanie biznesu. Niespełna rok później na niemal identyczny pomysł wpadł Nunes, stawiając jeszcze większy nacisk na wytwarzanie samych instrumentów. Obaj panowie rozpoczęli wówczas promocję w lokalnych gazetach, co skutecznie przyciągało coraz to nowych klientów. Jako ostatni swój warsztat zdecydował się otworzyć Santo i co ciekawe - zakłady wszystkich 3 ojców ukulele znajdowały się bardzo blisko siebie, w obrębie tej samej dzielnicy.
Nie da się dzisiaj jednoznacznie określić, jak duży wkład w stworzenie ukulele miał każdy z jego ojców, gdyż pracowali oni niezależnie od siebie. To co można stwierdzić na pewno to fakt, że pierwsze ukulele były efektem połączenia machéte z innym portugalskim 5-cio strunowym instrumentem nazywanym rajão. Ten hybrydowy instrument posiadał już wszystkie charakterystyczne cechy ukulele, jak kształt, 17-progowa podstrunnica i ogólny układ instrumentu. Generalnie rzecz ujmując, pierwsze ukulele było bardzo podobne do machéte, ale strojono je tak jak rajão. Oznacza to, że zamiast stroju D-G-B-D, ukulele wykorzystywało znany do dziś strój G-C-E-A (bez niskiego D, które jest obecne w 5-strunowym rajão).
Badacze do dzisiaj nie potrafią określić, kto i kiedy zdecydował się na takie strojenie, ale nie jest to jedyna różnica pomiędzy ukulele a machéte. Kluczową kwestią jest tutaj zastosowany materiał, który ma rzecz jasna niebagatelne znaczenie dla brzmienia instrumentu. Machéte posiadały świerkowy płytę górną oraz boki wykonane z jałowca lub innych lekkich gatunków. Ukulele natomiast wytwarzane jest w całości z Koa, czyli drzewa wywodzącego się właśnie z wysp hawajskich (współcześnie nie brakuje innych propozycji w tym ukulele wytwarzanych z tworzyw sztucznych).
Dobra i prosta nazwa to klucz do sukcesu, który podkreśla unikatowy charakter instrumentu. Ukulele to nazwa świetnie spełniająca te kryteria, szczególnie że jest łatwa do wypowiedzenia we wszystkich językach świata. Dlaczego jednak flagowy hawajski instrument otrzymał właśnie taką nazwę? W tej kwestii pojawia się przynajmniej kilka wersji - tym bardziej że słowo “ukulele” znane było już w języku hawajskim na określenie “kocich pcheł”. Zdaniem niektórych badaczy to właśnie słowo “pchełka” miało oddawać charakter ukulele, które można porównać do “młodej gitary”. Równie popularna stała się opinia, że określenie instrumentu mianem “pchełki” nawiązywało do szybkiego i specyficznego sposobu gry na ukulele.
Nieco odmienne, lecz bardzo przekonujące pochodzenie nazwy, podała jednak ostatnia królowa Hawajów - Lydia Lili’uokalani. Jej zdaniem słowo ukulele w tym znaczeniu tłumaczy się jako “dar, który przybył z daleka”, co fantastycznie nawiązuje do historii pojawienia się instrumentu na wyspach.
Nie da się ukryć, że ukulele nie należy do najstarszych instrumentów świata, co nie zmienia faktu, że jest ono dzisiaj znane na całej planecie. Nie oznacza to jednak, że proces ten przebiegał bez żadnych problemów, tym bardziej, że na pewnym etapie ukulele bardzo straciło na popularności. Bardzo duży wpływ na popularność ukulele miało też niewątpliwie wsparcie ze strony rodziny królewskiej, która potęgowała zamiłowanie hawajczyków do swojego nowego instrumentu.
Kluczową postacią dla popularyzacji ukulele jest jeden z pierwszych mistrzów tego instrumentu, a zarazem ostatni król Hawajów - David Kalakaua. Jego wsparcie i promocja nowego muzycznego wynalazku zachęcała coraz to nowych mieszkańców wyspy do ćwiczenia gry i wynajdowania własnego, niepowtarzalnego stylu. Król Kalakaua wykorzystywał ukulele podczas królewskich imprez, zazwyczaj samodzielnie dając pokaz swoich zdolności i możliwości niewielkiego instrumentu. Zapewne dlatego po dziś dzień Kalakaua określany jest przydomkiem “Merrie Monarch”, czyli Wesoły Monarcha, a jego następczyni królowa Lili’uokalani (i zarazem ostatnia królowa hawajów) skomponowała “Aloha Oe” - jednej z najwspanialszych hawajskich piosenek na ukulele.
Wraz z promocją ukulele przez rodzinę królewską, ruszyła fala nowych producentów. Wśród nich znalazł się między innymi Jonas Kumulae, który postanowił przyciągnąć uwagę do instrumentu podczas wystawy międzynarodowej w San Fransisco w roku 1915. Jego misja zakończyła się ogromnym sukcesem, a w Stanach Zjednoczonych zaczęły pojawiać się pierwsze fabryki ukulele. Okres ten był również istotny dla ojców ukulele, a dokładniej jednego z nich – Manuela Nunesa. Poza wytwarzaniem instrumentów, zajmował się on również szkoleniem nowej generacji lutników, z których wielu założyło istniejące do dzisiaj marki (Kamaka Ukulele odwołuje się do historii portugalskich imigrantów, a zostało założone przez ucznia Nunesa, Samuela Kamaka). Zamiłowanie do ukulele zagnieździł on również w sercu swojego syna, Leonarda, który prowadził rodzinną fabrykę w Los Angeles aż do 1930 roku.
Okres wojny zepchnął proces popularyzacji instrumentu na dalszy plan, ale zaraz po wojnie ruszyła druga fala popularności ukulele. Odpowiedzialny za nią był przede wszystkim amerykański prezenter Arthur Godfrey. Promował on hawajski instrument podczas swoich występów telewizyjnych i zachęcił wielu muzyków do wykorzystanie jego uroków. Wystarczy wspomnieć, że ukulele pojawia się w wielu utworach jazz-owych skomponowanych w latach 50’-tych i 60’-tych XX wieku. Ciekawostką, a zarazem symbolem sukcesu ukulele jest również ilość sztuk wyprodukowanych przez tylko jednego producenta – Mario Maccaferri-ego. Od końca lat 40’-tych do końca lat 60’-tych wyprodukował on aż 9 milionów egzemplarzy tego instrumentu, które wykonane były z tworzywa sztucznego.
Bunt pokolenia rock’n’rolla sprawił, że pod koniec lat 50-tych ukulele nagle zaczęło tracić na popularności w Stanach Zjednoczonych. Hawajski instrument został wtedy uznany za przeżytek i symbol poprzedniego pokolenia. Młodzieży nie przekonywał argument o prostocie i przystępności ukulele, a jej fascynacja w całości skierowana została głównie na gitary elektryczne. Proces ten trwał nieprzerwanie aż do lat 90’-tych, kiedy to ukulele z powrotem zaczęło zyskiwać na popularności.
Oczywiście na samych Hawajach popularność ukulele nie zmalała nawet w najmniejszym stopniu, co z pewnością pomogło odrodzić się instrumentowi po rock’n’roll-owych zawirowaniach. Paradoksalnie to właśnie w tym okresie muzyk Israel "Iz" Ka'ano'i Kamakawiwo'ole znany wśród hawajczyków jako Bruddah Iz, przygotował covery utworów Somewhere Over The Rainbow oraz Wonderful World. Co ciekawe, oba szybko stały się prawdziwymi bestsellerami i po dziś dzień posiadają wielu fanów na całym świecie (ponad miliard wyświetleń na You Tube!).
W latach 90’-tych ubiegłego wieku nie tylko Bruddah Iz przyczynił się do stopniowego powrotu ukulele. Niemniej zasłużony w tej dziedzinie był Jim Beloff, który aktywnie promował niewielki instrument i stworzył cały szereg książek do nauki gry, uwzględniający zarówno klasyczne, jak i nowoczesne utwory. Bardzo duży wpływ na popularyzację ukulele w naszych czasach miała również platforma You Tube, na której wiele utworów osiąga wielomilionowe wyświetlenia. Aktualnie ukulele nie ustępuje popularnościom nawet gitarom, ciesząc się sporą sprzedażą również na rynku polskim.
Jak każdy instrument muzyczny, również ukulele nie uniknęło ewolucji na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Wprowadzenie jego nowych odmian znacząco poprawiło jego możliwości, dopasowując je do wymagań większej ilości muzyków. Odmianą ukulele, które należy uznać za pierwotne jest niewątpliwie ukulele sopranowe, na podstawie którego opracowano wszystkie znane nam współcześnie wersje.
Ukulele sopranowe – ukulele sopranowe jest najmniejszym i najstarszym przedstawicielem hawajskiego instrumentu. Jego niewielkie pudło rezonansowe sprawiało jednak, że dźwięk był niedostatecznie donośny dla wielu muzyków, przez co rozpoczęto prace nad nowymi wariantami. Ukulele sopranowe ma menzurę mniej więcej 33 cm długości i doskonale nadaje się na rozpoczęcie przygody z muzyką.
Ukulele koncertowe – wariant koncertowy został opracowany w latach 20’-tych ubiegłego wieku i jego nazwa dość dobrze oddaje cel, dla którego zostało stworzone. Ukulele koncertowe powstało z potrzeby zastosowania tego ukulele w towarzystwie innych instrumentów, co wymagało zwiększenia donośności dźwięku. Ten typ ukulele posiada większe pudło i 38 cm menzurę, a co za tym idzie głębszy i dłużej wybrzmiewający dźwięk.
Ukulele tenorowe – tenorowa wersja ukulele to kolejne zwiększenie pudła oraz menzury do 43 cm. Zaprojektowano je przede wszystkim z myślą o potrzebie gry solowej w możliwie każdych warunkach scenicznych. Jest to największa odmiana tradycyjnego hawajskiego instrumentu strojona tak samo, jak mniejsze odmiany.
Ukulele barytonowe – wersja barytonowa to jeszcze większe pudło i jeszcze większa menzura, a przy tym odmienny sposób strojenia. Ukulele barytonowe strojone jest na wzór gitary, co wpływa oczywiście na odmienny sposób gry.
Ukulele basowe - ukulele basowe trafiło do sprzedaży niespełna 10 lat temu, a jego założenia są podobne do ukulele barytonowego. Ukulele basowe ma bardzo charakterystyczne, pogrubione struny i identyczny strój co gitara basowa.
